دکتر حامد حاجیحیدری در گفتگو با ایرنا؛ فقط ایدهای برای تأمل بیشتر
▀█▄ در شرایط کنونی بهترین رویکرد قابل اتخاذ از سوی حاکمیت برای مسأله حجاب چیست؟
▬ بسمالله الرحمن الرحیم. الحمد لله رب العالمین. از توجه شما به این موضوع مهم سپاسگزارم.
▬ اعمال سیاست از سوی حاکمیتها معمولاً، به دو منظور انجام میشود که یکی از آنها در نظر عامه مهم است و آن نتایج است. یعنی، بیشتر سؤال میشود که آیا این نوع رویکرد حاکمیت در قبال حجاب نتیجهای را هم به بار میآورد یا نه؟ یا برخی سیاستهای قبلی مثل برخورد با ماهواره یا برخورد با ویدیو در دهه ۶۰ آیا نتیجهای داشته است یا خیر؟
▬ بله؛... اغلب، سیاستها و اعمال حکمرانیها برای رسیدن به نتیجه مشخص، انجام میشود، و ارزیابی آن سیاستها بر اساس میزان دستیابی به نتایج صورت میگیرد؛ اما، برخی از اقدامات حکومتها و دستگاههای حکمرانی به دلیل وظایف ذاتی حکومت است. صرفنظر از اینکه نتیجه بدهد یا ندهد یا اینکه نتیجهاش در حد انتظار باشد یا نباشد.
▬ برخی مواقع، حکومتها به دلیل قید و بندهای اخلاقی در مورد برخی موضوعات اعلام موضع یا اعمال سیاست میکنند. در چنین شرایطی حکومتها باید مراقب معنای تاریخی که از عملکردهایشان خلق میکنند، باشند. بنابراین، بسیار پیش میآید که حکومتها دست به اقداماتی میزنند که ممکن است آن اقدامات در کوتاهمدت، یا حتی در میانمدت و بلندمدت، نتایج ملموسی به بار نیاورد، اما، مهمترین نتیجهای که به بار میآورد، حفظ انسجام مفهوم اخلاقی حکومت یا همان هسته «مشروعیت» است. بنابراین، برخی از اتخاذ سیاستها، باید در این راستا ارزیابی شود.
▬ البته، در مورد مسأله حجاب نظرم این نیست که اعمال حکمرانی اخلاقی در این مورد، صرفاً به وظایف ذاتی حکومت یا وظایف اخلاقی آن مربوط میشود، بلکه اعمال سیاست در این خصوص حتماً نتایجی به بار میآورد، چنان که به رغم یک جریان جهانی برهنگی زنان، وضع کشور ما به همین دلایل به طرز معناداری بهتر و متمدنتر است؛ معالوصف ابرام دارم که نباید این اعلام حکمرانی را صرفاً از زاویه نتایجی که برای آن متصور است، ارزیابی کرد، بلکه باید توجه داشت که حکومت باید در این زمینه اعلام و اعمال موضع کند تا مفهوم اخلاقی خود را حفظ کند. از این بیش، اگر برداشت اخلاقی ما از حکومت هم از جنس اخلاق اسلامی باشد که هست، این هم نکته مهمی است که افراد مؤمن صرفنظر از نتایج، تکالیفی دارند که ضمن انجام آن، چشم به آن دارند که خداوند نیز عمل را به نتایج پیوند بدهد که پیوسته در تاریخ پیامبران ابراهیمی که درود خدا بر آنان باد، چنین رخ داده است و رخ خواهد داد...
▬ نهایتاً باید تأکید کنم که سیاستها و اعمال حکمرانی اسلامی طی این سالها در موضوع برهنگی/حجاب، به رغم آن که ضعف و آفتهایی داشته است، مطلقاً بیتأثیر نبوده است. برداشت من این است که به رغم رویدادهای سال ۱۴۰۱، هنوز هم وضع حجاب در شهرهای ما در حدی که دشمنان ملت و تمدن ما میخواستند نیست و تا میانگین اینستاگرام فاصله زیادی دارد. وقتی در شهرهای مختلف بررسی میکنیم، میبینیم که پدیده برهنگی، حتی، در متروپلهایی مثل تهران به آن گستردگی که تصور میشود، نیست. یک واقعیت علمی این است که خصوصاً در موضوعاتی مانند کشف حجاب که برای جامعهای مانند جامعه ما برخورنده و جریحهدارکننده است، موارد کم هم خیلی «چشمپرکن» جلوه میکند. اگر به خاطر داشته باشید، اسیدپاشی سال ۱۳۸۳ معروف به اسیدپاشی پلسیدخندان، چقدر «چشمپرکن» بود؛ به لحاظ آماری، معدود بود، ولی چون جریحهدار کننده بود، تا این اندازه چشمپرکن از آب درآمد. حالا و در این بازه پس از ۱۴۰۱، برخی برهنگیها که مشاهده میشود خیلی وقیح یا جریحهدار کننده هستند و برای جامعهای که سابقه تمدنی ما را دارد، و زنان و مردانی که تجربه و سابقه این میزان برهنگی را نداشتهاند، تکاندهنده و برخورنده است. پس باید در «ارزیابی چشمی» گستره میزان کشف حجاب احتیاط کنیم و خصوصاً وقتی به ارزیابی سیاستی میپردازیم، اکیداً تابع سنجشهای سیستماتیک باشیم تا در ارزیابی توصیفی پدیده که ریشه اغلب تحلیلهای اشتباه است، به خطا نرویم.
▀█▄ به نظر شما تشدید تنش بر سر مسأله حجاب میتواند زمینهساز بحرانهایی از قبیل ناآرامیهای سال ۱۴۰۱ شود؟
▬ آن چیزی که در سال ۱۴۰۱ صورت گرفت، یک شکاف یا جنبش اجتماعی نبود. بلکه ساز و برگ امنیتی بود که در زمینه وخامت اقتصادی و سیاستهای دولت پیشین ایجاد شد. در حقیقت، بر طبق تعاریف، ما با یک جنبش یا یک بحران یا شکاف اجتماعی مواجه نبودیم. در شرایط فعلی نیز نمیتوان گفت که احتمال بروز جنبش یا شکاف اجتماعی وجود دارد. زیرا، زمینههایی که در دولت قبل فعال شده بود، و حتی تا سال ۱۴۰۱ هم هنوز تا حدودی فعال بود، درمان شدهاند. یک سری تنشزداییهای منطقهای توسط دستگاه سیاست خارجی کشور انجام شده که کمک کرده تا ساز و برگهای امنیتی و خصوصاً تأمین مالی منافقین که نیروی امنیتی فعال در آن وقایع بودند، تضعیف شوند. از طرفی در سال ۱۴۰۱، یک سری آسیبها و تنشها در زمینه اقتصادی فعال بوده که الآن به آن شدت و حدت نیست. یعنی، تا حدودی دولت در تدوین یک سری سیاستهای حمایتی موفق بوده و توانسته سبد متنوعی از حمایتها را از آغاز دولت تا کنون فراهم کند تا بتواند مقداری شاخصهای اصلی عملکردهای اقتصادی شامل تورم، رکود و بهرهوری را تسکین دهد.
▬ نکته دیگر این است که با بحران بزرگ اقتصادی جهانی از سال ۱۹۹۷ مواجه هستیم که در سونامیهای ۲۰۰۸، ۲۰۱۶ و ۲۰۲۱ تشدید شده بود. این بحران البته، به قوت خود باقی است، اما، در سال ۲۰۲۳ مقداری از شدت وخامتاش کاسته شده، و این نیز، تا حدودی بر شرایط اقتصادی داخل ایران هم تأثیر میگذارد. این امر هم کمک کرده که زمینهها قابل مقایسه با سال ۱۴۰۱ نباشد. بنابراین، فکر میکنم اعلام و اعمال حکمرانی اخلاقی کشور در قبال مسأله حجاب، خیلی بعید است که بتواند مسائلی از قبیل مسائل سال ۱۴۰۱ را راهاندازی کند.
▬ البته تذکر یک نکته ضروری است؛ این که حتی قبل از سال ۱۴۰۱، توافقی وجود داشت که برخورد گشت ارشادی با مسأله حجاب یا مسائلی از آن دست، درست نیست و تاریخ گذشته است. با توجه به شرایطی مثل پلیس سایبری و پلیس هوشمند که در اموری مثل راهنمایی رانندگی اعمال میشود، جای سؤال بوده و هست که چرا نباید در موضوعات مرتبط با ناهنجاری اخلاقی از این امکان استفاده شود؟ سال ۱۴۰۱ تلنگری بود که به این موضوع مهم توجه کنیم. الآن هم ضرورت از همین جنس است. یعنی، اعمال سیاستها از نوع سایبرپلیس باشد. البته سایبرپلیس نیاز به مقدورات فنی دارد که وقایع سال ۱۴۰۱، باید انگیزه لازم به مدیران مربوطه را میداد که تخصیصهای بودجهای لازم را بدهند تا دستگاه امنیتی و انتظامی بهتر بتواند در این زمینه اعمال نظارت قانونی به عمل آورد.
▀█▄ مسأله کشف حجاب از نظر زنان چه دلایلی دارد؟
▬ موضوع برهنگی زنان، نه تنها در ایران، بلکه در کل جهان، یک مسأله چندعلتی و پیچیده است که دو دهه قبل در سلسله مقالاتی که آن موقع نوشتم، به ریشههای این رویداد جهانی که از سده ۱۹ شکل گرفته و به صورت نامتوازن زنان را به سمت برهنگی کشانده توجه دادهام. از یک دیدگاه زنانه، مسأله این است که در حالی که لباس مردان، بیش از حداقل دو سده است که به همین شکل امروز است، لباس زنان طی هر دهه یک تکه را از دست داده و الآن تقریباً به یک وضع برهنگی کامل رسیده است.
▬ در این خصوص باید مکرر در مکرر به موضوع اینستاگرام و اهمیت آن اشاره کنم؛ فکر میکنم باید پروتکل جایگزین در کنار ابزار مهاجرت موفق از سکوی اینستاگرام به سکوی ایمنتری را فراهم کرد. بین فعالین فضای سایبر بر سر این موضوع اتفاق نظر وجود دارد که آلودهترین شبکه اجتماعی جهان، اینستاگرام است. برخی سکوهای مهم و پرکاربرد امروز، روبوتهایی نصب کردهاند تا محتوای به اشتراک گذاشته شده از اینستاگرام یا پلتفرمهای مشابه مانند تیکتاک را به لحاظ موارد وقیح فیلتر کنند. اینستاگرام آلودهترین شبکه اجتماعی جهان است و پس از فیلترینگ تلگرام به اصلیترین شبکه اجتماعی ایران تبدیل شده است. وقتی توزیع جهانی کاربران اینستاگرامی را بررسی میکنیم، میبینیم که تنها نقطه قرمز جهانی، ایران است. منطق تیکتاک هم مانند اینستاگرام است. یعنی، هر پلتفرمی که مبتنی بر تصویر است درک جدید و مخدوشی از فعالیت اجتماعی و سرمایه اجتماعی نزد کاربرانش ایجاد میکند که البته، درک نامتمدنی از زیبایی و جذابیت را در خود دارد؛ درکی تکنولوژیک که از زیبایی و جذابیت میسازد مبتنی بر ایماژ و تصویر است و این، شرایطی ایجاد میکند که کاربران اینستاگرام خود را در میانگین بسیار پایینی از برهنگی موقعیتیابی نمایند و تمایل نسبتاً گریزناپذیری به سمت برهنگی پیدا کنند. یعنی، سعی میکنند خود را با میانگین اینستاگرام هم سطح کنند که مغایر با هنجارهای نه فقط جامعه ما، بلکه همه جوامع متمدن است.
▀█▄ آیا با توجه به مسائل و مشکلات اقتصادی لازم است که مسأله حجاب در اولویت توجه قرار گیرد؟
▬ موضوع حجاب هیچ وقت در صدر اولویتهای کشور نبوده است. از ابتدای انقلاب، حجاب یک مسأله اجتماعی مهم بوده، اما، هیچ وقت در صدر اولویتهای نظام حکمرانی نبوده است. واقعیت این است که همین الآن هم در صدر اولویتهای نهادهای حکمرانی نیست. بلکه مسائل اقتصادی و امنیتی در صدر اولویتها است.
▬ موضوع حجاب اهمیت بسیاری دارد؛ زیرا، جامعه ما جامعه خاصی است. در بین جامعهشناسان هم این موضوع مورد توافق است که جامعه ایرانی یک جامعه مبتنی بر نهاد خانواده است. به لحاظ تئوریک گفته میشود که هسته بنیادین جامعه خانواده است، اما، با این حال، دیده میشود که در برخی از جوامع امروز، این اهمیت محوری به حاشیه میرود، ولی جامعه ایران و برخی تمدنهای نیرومند دیگر در دنیای امروز، جوامعی هستند که هسته اصلی آنها، همچنان نهاد خانواده و خویشاوندی است. اساساً هر جامعه، با پایههای تمدنی مستحکم، مبتنی بر نهاد خانواده و خویشاوندی نیرومند است.
▬ حال، وقتی نهاد خانواده از طریق مکانیسم شکاف نسلی پلتفرمهای جدید، یا موضوع برهنگی دچار اغتشاش میشود، این، هسته بنیادین جامعه است که متزلزل میشود. جامعه ما، مسائل اصلی خود را با خانواده حل میکند. وقتی وارد جنگ میشود، این خانوادهها هستند که نیروی اصلی جنگ را تربیت میکنند و به جنگ میفرستند یا از افراد آسیبدیده حمایت میکنند. این خانواده است که در زمانی که نظام آموزش و پرورش نقصان دارد، جبران میکند. این خانواده است که نقص نهادهای اقتصادی در تأمین اشتغال را پوشش میدهد و یک پدر زندگی فرزندان بیکار شده خود را تحت حمایت قرار میدهد.
▬ مسأله برهنگی اینستاگرامی، نه تنها خانوادهها را، بلکه، حتی، بسیاری از عملکردهای اقتصادی و سیاسی و اجتماعی جامعه ما را از بنیان دچار اغتشاش میکند. بنابراین، اینکه مسأله حجاب در اولویت بالایی قرار بگیرد، حتی از منظر منطق نتیجهگرای حکمرانی هم محل اهمیت است؛ زیرا، حتی برای حل مسائل اقتصادی هم، توجه به موضوع انسجام خویشاوندی و خانواده و مآلاً موضوع حجاب اهمیت دارد.
▬ نکته آخر این که ما در متن بحران اقتصادی جهانی قرار داریم که چشمانداز روشنی هم برای بهبود آن وجود ندارد. یعنی، هیچ کشوری وجود ندارد که امید داشته باشد تا در سال آینده به لحاظ اقتصادی بهتر از سال قبل باشد. اخیراً گزارشهایی از یک سنجش بینالملل با عنوان جابویژن نشان داده است که ۷۵ درصد از مردم جهان قدرت خرید کمتری از قدرت خرید حداقل دستمزد مقرر در ایران دارند؛ و این، در کنار موضوعات دیگر، نشاندهنده وخامت اقتصاد جهانی است. اگر ما منتظر باشیم که ابتدا دشواریهای اقتصادی حل شود و بعد به سایر مسائل مانند حجاب و آموزش و فرهنگ و ... توجه کنیم، منطقی به نظر نمیآید. زیرا، وظایف حکمرانی باید هر کدام در موقعیت خود انجام شود تا در مجموع موفق و مؤثر واقع شود...
▀█▄ آیا درست است که ۷۰ یا ۸۰ درصد بدحجابی عرفی داریم؟
▬ خیر... مطلقاً خیر... در تحلیل فرهنگ عامه، یک قانون اساسی وجود دارد؛ این که «فرهنگ عامه، گرایش ثابتی به التقاط دارد»؛ تمایل قطعی به ممزوج کردن چیزهایی دارد که ممکن است از دیدگاه دانشمندان یا دانشمنگان (انتلکتولها) همساز نباشد. معمولاً، نخبگان وقتی به تحلیل فرهنگ یا مسألهای مثل برهنگی/حجاب میپردازند، تعریفشان یک تعریف حقوقی و فلسفی است، که با تعریف اجتماعی و فرهنگی که فرهنگ عامه مد نظر قرار میدهد، متفاوت است. همواره مردم موضوع برهنگی/حجاب را به نحو نامعینی تعریف کردهاند و این، خود را در تاریخ میانمدت و بلندمدت ما نشان میدهد. یعنی، مردم سعی میکنند در حد آنچه که از شرایط محیطی خود درک میکنند و ممکن تشخیص میدهند، اعمال حجاب کنند. این موضوع فقط هم در مورد حجاب صادق نیست، بلکه در مورد راستگویی یا هر فضیلت اخلاقی دیگر هم صادق است. پس قاعده این است که باید بین درک عامه از ارزشهای اخلاقی و درک دانشمندی/دانشمنگی تفاوت قایل شد. وقتی ارزیابی فرهنگی انجام میدهیم، باید بر اساس اصول تحلیل فرهنگ عامه نتیجهگیری کنیم. واقعیت این است که همیشه مسأله حجاب این شکلی بوده یعنی، افراد فکر میکردند حجاب را رعایت میکنند، اما، این گمان آنها با درک حقوقی موضوع فاصله داشته است.
▬ بنابراین، در شرایط فعلی فکر میکنم، بسیاری از چیزهایی که درک دانشمندی/دانشمنگی کشف حجاب یا بدحجابی فرض میکند، از نظر خود مردم عامی، بدحجابی قلمداد نمیشود. بنابراین، وقتی تحلیل فرهنگ عامه میکنیم باید مقداری دیدگاهمان را تعدیل کنیم و از تحلیلهای عجیب و غریب و نتیجهگیریهای رادیکال در زمینه انحطاط فرهنگ عامه پرهیز کنیم و قضاوتهای دقیقتری داشته باشیم...
▀█▄ نسخه عدم ورود حکومت بر مسأله حجاب چه پیامدهای مثبت و منفی میتواند داشته باشد؟
▬ بخشی از منتقدان به اعمال حکمرانی در این موضوع، منتقدان روشهای گشت ارشادی هستند، که همانطور که قبلاً عرض کردم، دغدغه درستی دارند؛ پلیس باید مانند بسیاری از موضوعات دیگر مانند اعمال قوانین راهنمایی رانندگی به شیوه سایبرپلیس عمل کند. یعنی، نیازی به رفتارهای تنشزا نیست. ما روشهای سایبرپلیسی داریم که از طریق آن میتواند برخوردهای تنشزا ایجاد نشود و در عین حال اعمال قانون صورت بپذیرد. همانطور که پلیسهای راهنمایی رانندگی را از ایستادن بر سر چهارراهها معاف کردهایم و برای مردم برگه جریمه میفرستیم، در زمینه حجاب هم میتوانیم اینگونه عمل کنیم و جلوی بسیاری از تنشها را بگیریم. زیرا، تنش، مخاطبان را ملتهب میکند و التهاب در هیچ زمینهای خوب نیست؛ افراد را از مدار منطقی دور میکند و نمیگذارد افراد درست تصمیم بگیرند یا قضاوت کنند. امروزه، تمامی جوامع بخصوص از نظر اقتصادی جوامع ملتهبی هستند، بنابراین، اصلاً منطقی نیست که سطح التهاب را افزایش دهیم.
▬ نهایتاً این که من فکر میکنم احتیاج هست در این زمینه یک گفتگوی ملی و گسترده صورت بگیرد و همه طرفها از قطارهای پر سرعت خود پیاده شوند و قدری توقف کنند تا بتوانند با یک برنامه اصولی برای برخورد با دنیای پرتنش پیش رو آماده و مهیا شوند. دنیای پیش روی ما، فهرستی از مسائل پیچیده و دشوار را در مقابل مردم این روزگار قرار داده است که نیاز به مواجهه اصولی و استدلالی دارد. راهی به جز گفتگو و گفتگو و گفتگو نیست...
مآخذ:...
هو العلیم